Çıldır yakınında Hartiz kalesi 987 (M. 1579) tarihinde Lala Paşa vasıtasiyle fethedilmiştir.
Perkan kalesi ve Kebir vale kalesi, iki yüksek dağ arasında yüksek bir tepe üzerinde küçücük kalelerdir. Asıl Gürcistan'da Kutais kalesi Çıldır'a iki konak yakındır. Açıkbaş vilâyetinin hükümet merkezidir. Berirat? dağı yakınında mâmur olup Gürcistan'ın merkezidir. Yavuz Selim hilâfetinde burası ocaklık hükümet olmuştur. Has'ı (606,000) dir. Hacerek kalesi, Ahısha ile Ardahan arasında ve Çıldır eyâletinde mâmur yerdir. Mirliva tahtdır. Lala Paşa fethidir. Beyinin has'ı 365.000 akçadır. Alay beyisi, kadısı vardır. Beşyüz askeri olur. Şeytan kalesi 990 (1582) senesinde Ferhad Paşa fethidir. Çıldır yakınında sarp bir kaya üzerinde sağlam bir kaledir. Kızlar kalesi de Çıldır yakınında Cağ nehri kenarında sarp bir kaya üzerinde emsalsiz bir kaledir. Altın kalesi kayalık yapı olup Kızlar kalesine üç saat mesafededir. Odorya kalesi, Ahısha yakınında sarp ve küçük bir kaledir. Al kalesi Ahısha yakınındadır. Post Hor kalesi Ahısha eyâletinde sancak beyi tahtıdır. Has, timar ve zeâmeti yukarıda yazılıdır. 985 (1577) tarihinde Lala Paşa fethidir. 150 akçalık karadır Alay beyisi ve çeribaşısı vardır. Eskiden Şavşad diyarında iki tuğlu mirmiran olmuştur. Çıldır'a 7 saat uzaklıktadır.
Şavşad kalesi Ocaklık yoluyla hükümettir. Kadısı yoktur. Şavşadistan içinde sarp, âsi yerdir.
Harbe kalesi, Ardanuç kalesi yakınında bir dere kenarında sarp bir kaledir.
Ardanuç kalesi, Çıldır eyâletinde sancak beyi tahtıdır. Beyinin has ve zeâmeti yukarıda yazılıdır.
Avhatci kalesi, sancak beyi tahtıdır. Defter hakanı da mahcil yazar. Sarp kaledir. Beyinin hası yazılmıştır.
Çagısman kalesi, Çıldır yakınında sarp kaledir. Daha başka kaleleri de vardır.
Bu seyirlerimizden sonra Sefer Paşa hazretlerinden iki Gürcü gulâmı, bir at, bir güzelce tüfenk, Gürcistan çorabı,yüz kuruş ihsân alıp arkadaşlarımızla Erzurum tarafına yollandık.Ahısha'dan Erzurum'a kadar olan yerler.Evvelâ Ahısha'dan Valgar yaylasını aşıp 4 saatte Kanova kalesine geldik. Ardahan sınırındadır. Yine batıya, sarp yollarla giderek Kara Ardahan kalesine ulaştık.
Kara Ardahan kalesi Yavuz Selim Han fethi olup, Çıldır eyâletinde sancak beyi merkezidir. Beyinin has'ı (300,000) 'dir. Sancağında 8 timar, 87 zeâmet vardır. Alay beyisi, çeribaşısı, kale ağası, ikiyüz kalfa neferleri vardır. Beyinin cebelilelerlyle 1000 kadar askeri olur. 150 akça pâye ile şerif kaazdır. Nakibüleşrafı yok.. Müftüsü Ahısha'dır. Kalesi, yalçın bir kaya üzerinde dörtköşe şeddadvâri bir güzel kaledir. Bir taraftan havalesi yoktur. Yetmişiki kulesi, üç kapısı vardır.İstanbul tarafından bir oda cebecileri var. Bu şehir içinde Kaya Paşa hendeki meşhurdur.
Ardahan yakınında olan kaleler:Vale kalesi 987 (1579) senesinde Lala Paşa fethidir. Germek? kalesi. Ardakan'a yakın olup 982 (1574) senesinde Lala Paşa fethidir. Ahars? kalesi, Oltu yakınındadır. Pertak, Hamagar, Mamervan, Nazarbat, Gazi Sefer Paşa, Kenze ve Kazan kaleleri ve diğerleri hepsi Lala Paşa fethidir. Çocuk mektepleri, küçük çarşıları, yer yer küçük hanları var. Suyu ve havası soğuk olduğundan bağ ve bahçesi yoktur. Meyvası, Tortum'dan Açaras kalesinden gelir. Ardahan ahalisi mümin, muvahhid, ehli sünnet, garip dostu kimselerdir. Çoğu çiftçilik ile geçinir. Bir kısmı kara tüccarıdır. Dağlarında lâftif gövem meyvası olur. Bu kale Erzurum'un kuzeyinde beş konak yerdir. Ardahan'dan Kars, bir konaktır.
Buradan yine batı tarafa, kayalıklar içinde giderek Göle kalesine geldik. Ahısha toprağında Gürcistan beylerinden Levend Han yapısıdır. Yavuz Selim yazması üzere, Çıldır eyaletinde sancak beyi merkezidir. Beyinin hası, kanun üzere 300,000 akçadır. Alay beyisi, çeribaşısı. kale ağası ve neferleri vardır. Kalesi Yavuz Selim fethi olup yalçın bir kaya üzerindedir. Yüzelli akçalık kazâdır. Câmii, han ve hamamı vardır.
Oradan yine batıya 8 saat giderek Yenek kalesine geldik. Yapan Gürcü beyinin adını almıştır. Yavuz Selim Fethi olup, Çıldır eyâletinde sancak beyidir. Beyinin hası 400,000 akçadır. Alay beyisi, çeribaşısı vardır. Kanun üzere cebelileri ile bin kadar asker çıkarır. Ahalisi temiz huylu kimseler olup çiftçilik ve kanaat ile geçinirler. Gayet lâtif suyu vardır. Ermeni, Gökdolak, Aznavur Gürcülerinden reâyâsı vardır.
Orada yine batının yıldız tarafına giderek 2 saatte Merdan kalesine geldik. Gürcü beyleri tarafından yapılmıştır. Lala Kara Mustafa Paşanın fethidir. Eskiden sancak beyi merkezi imiş. Hâlâ yine Erzurum eyâletinde sancak beyi merkezidir. Beyinîn hası 203,000 akçadır. Çeribaşısı, alaybeyisi vardır. Beyinin cebelileriyle birlikte beşyüz askeri beşyüz askeri olur. 150 akçalık şerif kazadır. Kale ağası, azeb ağası, neferleri var. Kalesi dörtköşe, şeddadvâri binadır. Kıbleye bakan bir kapısı var. Tamamı 800 evi var. Ehlisünnettirler.
Nakşibendi tarikatında olup ahalisi dindardır. Câmileri, hamamı, hanı, küçük çarşısı vardır.Oradan yine batıya giderek İd? köyüne geldik. Mamerdan nâhiyesinde Müslüman ve Ermeni köyüdür. Oradan yine batıya gidip Kara Kunk? köyüne geldik. Erzurum eyâletinin nâhiyesidir. Mâmur bir cemaattir.Yine Gürcistan boğazını geçerek, çimenlik kafesler içine girip Umudum Dede köyüne geldik. Bir yüksek dağın eteğinde yüz evli mâmur köydür. Bu köy, Fırat nehrinin çıktığı yerin başındadır. İşte meşhur Fırat nehri bu köy yakınında bir büyük mağaradan doğar. Birer Mekke zırra boyunda balıkları var ki herbiri güya cennet sofrasıdır. Burada Umudum Dede gömülü olup herkes tarafından ziyâret yeridir ve balıkları kimse avlamağa cesaret edemez. Ama bir saat aşağıda avlanarak yenilse lezzetinden adamın dimağı kokulanır. Ne kadar yenilse, hararet ve ağırlık vermez.
Dumlu Dede ziyâreti :Ulu yerdir. Şeyh İbrahim Efendi de evliyâdandır.
Oradan, yine Erzurum sahrası içinde giderek sıhhat ve selâmetle Erzurum kalesine vardık. Elbise değiştirmeksizin paşa efendimizin ayağına yüz ve göz sürerek Revan Hanının mektup ve hediyelerini takdim ettim. Sohbetleriyle şereflenerek, gördüğümüz kaleler ve acaip eserleri birer birer nakil ve hikâye ettik. Pek memnun oldu. Hakire baştan ayağa bir elbise ile üçyüz kuruş hamaın parası verdi. Gümrük kâtipliğinden iki kese âidatım dahi verildi. Bir hafta oturduk.Fakat yine Van Hanından muhabbet mektupları geldi:
Kars kullarından kervanlarımız halkı, rahat oluyorlar. Rica ederiz Bir ara kulunuzu gönderiniz. Boraya gelip kervanları Erzurum'a cotursün.
diyorlardı. Yine hakiri onuncu gün Acem diyânna yolladılar.