İLMİHAL
BİRİNCİ CİLT
İLMİHAL
İKİNCİ CİLT
İçindekiler
Birinci Bölüm
Din ve Mahiyeti
I. DİN KELİMESİ ..................................................................................................................... 1
II. DİNİN TANIMI .................................................................................................................... 3
III. DİNİN KAYNAĞI ................................................................................................................ 5
IV. DİNİN ÖNEMİ .................................................................................................................... 6
V. DİNLERİN TASNİFİ ............................................................................................................. 8
VI. DİĞER DİNLER ve İSLÂM ................................................................................................ 10
İkinci Bölüm
İslâm Dini
I. İSLÂM DİNİNİN MAHİYETİ ................................................................................................ 15
II. TARİHÎ SÜREÇ ................................................................................................................. 19
A) İTİKADÎ FIRKALAR .................................................................................................. 21
a) Selefiyye ............................................................................................................. 24
b) Eş‘ariyye ............................................................................................................ 25
c) Mâtürîdiyye ........................................................................................................ 26
d) Mu‘tezile ............................................................................................................ 27
e) Cebriyye ............................................................................................................. 28
f) Hâricîlik .............................................................................................................. 29
g) Şîa ..................................................................................................................... 29
B) FIKIH MEZHEPLERİ .................................................................................................. 31
a) Kavram ve Tarihçe ............................................................................................... 31
b) Fıkıh Mezhepleri ................................................................................................... 34
c) Mezhebe Bağlılık ve Telfik..................................................................................... 40
aa) Mezhebe Bağlanmanın Tarihî ve Fikrî Temelleri ............................................. 41
bb) Tek Mezhebe Bağlılık .................................................................................... 45
cc) Telfik ............................................................................................................ 46
C) TASAVVUF ............................................................................................................... 48
a) Tasavvufî Düşüncenin Dinî ve Fikrî Temelleri ........................................................ 48
b) Tarihî Gelişim ....................................................................................................... 55
c) Tasavvufta Örgütlenme Dönemi ............................................................................ 58
d) Tasavvufta Kurumlaşma Dönemi .......................................................................... 60
e) Tasavvufta Sapmalar ............................................................................................ 62
f) İlkeler ................................................................................................................... 65
VI İLMİHAL
Üçüncü Bölüm
Akaid
I. İMAN ............................................................................................................................. 68
A) İMANIN TANIMI ve KAPSAMI .................................................................................. 68
B) İCMÂLÎ ve TAFSÎLÎ İMAN ......................................................................................... 70
a) İcmâlî İman .......................................................................................................... 70
b) Tafsîlî İman .......................................................................................................... 71
C) TAKLÎDÎ ve TAHKÎKÎ İMAN ....................................................................................... 71
D) İMAN ile AMEL ARASINDAKİ BAĞ ........................................................................... 72
a) Amel İmanın Ayrılmaz Parçası Değildir .................................................................. 72
b) Amelin Gerekliliği ve İmanla Olan İlgisi ................................................................. 73
E) İMANIN ARTMASI ve EKSİLMESİ ............................................................................. 73
F) İMANIN GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI ................................................................. 74
G) İMAN-İSLÂM İLİŞKİSİ ............................................................................................... 75
H) BÜYÜK GÜNAH KAVRAMI ....................................................................................... 76
I) TASDİK ve İNKÂR BAKIMINDAN İNSANLAR ............................................................. 77
a) Mümin ................................................................................................................. 77
b) Kâfir .................................................................................................................... 77
c) Münafık ............................................................................................................... 77
J) KÜFÜR ve ŞİRK ......................................................................................................... 78
K) İMAN ile KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR........................................................................ 79
L) TEKFİR ..................................................................................................................... 79
II. İMAN ESASLARI .............................................................................................................. 81
A) ALLAH’A İMAN ....................................................................................................... 82
a) Allah İnancı.......................................................................................................... 82
b) Allah’ın Varlığı ve Birliği ....................................................................................... 83
c) Allah’ın Varlığının Delilleri .................................................................................... 84
d) Allah’ın İsim ve Sıfatları........................................................................................ 85
1. “Allah” Özel İsmi ............................................................................................ 85
2. İsm-i A‘zam ................................................................................................... 85
3. Esmâ-i Hüsnâ ................................................................................................. 85
4. Allah’ın Sıfatları .............................................................................................. 87
aa) Zâtî Sıfatlar ............................................................................................. 88
bb) Sübûtî Sıfatlar ......................................................................................... 89
B) MELEKLERE İMAN ................................................................................................... 92
a) Melek Kavramı ve Meleklere İman ........................................................................ 92
b) Meleklerin Mahiyeti .............................................................................................. 92
c) Meleklerin Özellikleri ............................................................................................. 92
d) Meleklerin Görevleri ve Çeşitleri ............................................................................ 94
e) İnsanlarla Melekler Arasındaki Üstünlük Derecesi .................................................. 95
f) Cin ve Şeytan ........................................................................................................ 96
aa) Cin ............................................................................................................... 96
bb) Şeytan.......................................................................................................... 98
İÇİNDEKİLER VII
C) KİTAPLARA İMAN .................................................................................................... 99
a) İlâhî Kitap Kavramı ve Kitaplara İman ................................................................... 99
b) İlâhî Kitaplar ...................................................................................................... 101
aa) Suhuf ......................................................................................................... 101
bb) Tevrat ........................................................................................................ 101
cc) Zebur .......................................................................................................... 102
dd) İncil ........................................................................................................... 102
ee) Kur’an ........................................................................................................ 102
1. Kur’an’ın Nüzûlü .................................................................................... 103
2. Kur’an’ın Muhtevası ............................................................................... 103
3. Kur’an’ın Mûcize Oluşu .......................................................................... 105
4. Kur’an’ı Diğer Kutsal Kitaplardan Ayıran Özellikler .................................. 105
D) PEYGAMBERLERE İMAN ....................................................................................... 106
a) Peygamber Kavramı ve Peygamberlere İman ....................................................... 106
b) Peygambere Olan İhtiyaç ve Peygamber Gönderilmesindeki Hikmet ..................... 108
c) Peygamberlerin Sıfatları ...................................................................................... 109
d) Kur’an’da Adı Geçen Peygamberler ..................................................................... 110
e) Peygamberlik Dereceleri ...................................................................................... 110
f) Peygamberlik ve Vahiy ........................................................................................ 112
g) Peygamberliğin İspatı ......................................................................................... 113
aa) Mûcize ....................................................................................................... 113
bb) Diğer Olağan Üstü Haller ............................................................................ 115
h) Hz. Muhammed’in Peygamberliğinin İspatı (Mûcizeleri) ...................................... 115
aa) Mânevî (aklî) Mûcize Olan Kur’an Mûcizesi ................................................. 115
bb) Hissî Mûcizeler ........................................................................................... 116
cc) Haber Şeklindeki Mûcizeler .......................................................................... 117
E) ÂHİRETE İMAN ....................................................................................................... 117
a) Âhiret Günü ve Âhirete İman .............................................................................. 117
b) Âhiretin Varlığının İspatı ..................................................................................... 119
c) Âhiret Hayatının Devreleri................................................................................... 120
aa) Kabir Hayatı (Berzah) ................................................................................. 121
bb) Kıyamet ve Kıyamet Alâmetleri ................................................................... 121
1. Kıyametin Kopacağı Zaman .................................................................... 122
2. Kıyamet Alâmetleri (Eşrâtü’s-Sâat) ......................................................... 123
3. Sûr ve Sûra Üfürüş ................................................................................. 124
cc) Ba‘s (Yeniden Dirilme) ve Âhiret Halleri ....................................................... 125
1. Ba‘s ....................................................................................................... 125
2. Haşir ve Mahşer ..................................................................................... 126
3. Amel Defterlerinin Dağıtılması ................................................................. 127
4. Hesap ve Sual ........................................................................................ 127
5. Mîzan .................................................................................................... 128
6. Sırat ....................................................................................................... 128
7. Havuz .................................................................................................... 128
8. Şefaat ..................................................................................................... 129
VIII İLMİHAL
9. A‘râf ...................................................................................................... 129
10. Cehennem ............................................................................................ 130
11. Cennet ................................................................................................. 131
F) KAZÂ ve KADERE İMAN.......................................................................................... 132
a) Kazâ ve Kaderin Anlamları ................................................................................. 132
b) Kazâ ve Kadere İman .......................................................................................... 133
c) Kader ve Kazâ ile İlgili Âyet ve Hadisler ............................................................... 134
d) İnsanın İradeli Fiilleri ve Fiillerinin Yaratılması ..................................................... 135
aa) Allah’ın ve İnsanın İradesi .......................................................................... 135
bb) İnsan İradesi ve Fiildeki Rolü ...................................................................... 136
cc) İnsanın Fiillerinin Yaratılması ...................................................................... 136
e) Tevekkül ............................................................................................................ 137
f) Hayır ve Şer ........................................................................................................ 138
g) Rızık .................................................................................................................. 139
h) Ecel ................................................................................................................... 140
Dördüncü Bölüm
Fıkıh
I. KAVRAM ........................................................................................................................ 141
II. KAYNAK ve METOT ....................................................................................................... 143
A) GENEL OLARAK ...................................................................................................... 143
B) DELİLLER ................................................................................................................ 144
a) Kitap .................................................................................................................. 145
b) Sünnet ............................................................................................................... 145
c) İcmâ ................................................................................................................... 146
d) Kıyas ................................................................................................................. 148
e) İstihsan .............................................................................................................. 149
f) İstislâh (Mesâlih-i Mürsele) ................................................................................. 151
g) Örf ve Âdet ........................................................................................................ 151
h) İstishâb .............................................................................................................. 152
ı) Sahâbe Sözü........................................................................................................ 153
j) İslâm Öncesi Şeriatlar .......................................................................................... 153
k) Sedd-i Zerâi‘ ....................................................................................................... 154
C) RE’Y ve İCTİHAD ..................................................................................................... 155
III. MÜKELLEFİYET ve HÜKÜM .......................................................................................... 157
A) EHLİYET ................................................................................................................. 157
B) HÜKÜM ................................................................................................................... 160
a) Vaz‘î Hüküm ...................................................................................................... 161
b) Teklifî Hükümler (Mükellefin Fiilleri) ................................................................... 163
aa) Beş Temel Teklifî Hüküm ............................................................................ 164
1. VÂCİP .................................................................................................... 164
a) Farz ................................................................................................. 165
b) Vâcip ............................................................................................... 166
İÇİNDEKİLER IX
2. MENDUP................................................................................................ 167
a) Sünnet ............................................................................................. 167
b) Müstehap ......................................................................................... 169
3. MUBAH ................................................................................................. 169
a) Câiz ................................................................................................. 171
b) Helâl ................................................................................................ 172
4. MEKRUH ............................................................................................... 172
a) Tahrîmen Mekruh ............................................................................ 173
b) Tenzîhen Mekruh ............................................................................. 174
5. HARAM ................................................................................................. 174
a) Haram Fiillerin Nevileri ..................................................................... 175
1. Haram li-aynihî .......................................................................... 175
2. Haram li-gayrihî ......................................................................... 175
b) Haramlık Hükmü İfade Eden Lafızlar ................................................ 176
c) Haram Hükmünü Belirleme Yetkisi .................................................... 176
d) Haramdan Kaçınmanın Önemi .......................................................... 177
bb) Azîmet ve Ruhsat ....................................................................................... 178
IV. İLMİHAL ....................................................................................................................... 180
Beşinci Bölüm
Temizlik
I. İLKELER ve AMAÇLAR ................................................................................................... 183
II. MADDÎ ve HÜKMÎ TEMİZLİK .......................................................................................... 185
A) SULARIN HÜKMÜ ................................................................................................... 186
a) Mutlak Su – Mukayyet Su ................................................................................... 187
b) Durgun Su – Akar Su .......................................................................................... 188
B) MADDÎ ve HÜKMÎ KİRLİLİK ..................................................................................... 190
a) Necâset .............................................................................................................. 190
b) Hades ................................................................................................................ 192
C) TEMİZLEME YOLLARI ............................................................................................. 192
a) Depo ve Kuyuların Temizlenmesi ........................................................................ 192
b) İstibrâ ve İstincâ ................................................................................................. 193
III. ABDEST ........................................................................................................................ 195
A) MAHİYETİ ve ÖNEMİ ............................................................................................... 195
B) ABDESTİN GEREKLİLİĞİ .......................................................................................... 195
C) ABDESTİN FARZLARI .............................................................................................. 197
D) ABDESTİN SÜNNETLERİ ve ÂDÂBI .......................................................................... 198
E) ABDESTİ BOZAN DURUMLAR ................................................................................. 199
F) ABDESTİN ŞEKLİ ..................................................................................................... 200
G) ÖZÜRLÜNÜN ABDESTİ ............................................................................................ 201
H) MESH ...................................................................................................................... 202
a) Mest Üzerine Mesh ............................................................................................. 202
b) Sargı Üzerine Mesh............................................................................................. 203
X İLMİHAL
IV. GUSÜL .......................................................................................................................... 204
A) GUSLÜ GEREKTİREN DURUMLAR .......................................................................... 204
a) Cünüplük ........................................................................................................... 205
b) Hayız ve Nifas .................................................................................................... 205
B) GUSLÜN FARZLARI ................................................................................................. 206
C) GUSLÜN SÜNNETLERİ ve ÂDÂBI ............................................................................. 207
V. TEYEMMÜM .................................................................................................................. 208
A) TEYEMMÜMÜN SEBEPLERİ .................................................................................... 209
B) TEYEMMÜMÜN YAPILIŞI ......................................................................................... 209
C) TEYEMMÜMÜ BOZAN DURUMLAR ......................................................................... 210
VI. KADINLARA MAHSUS HALLER .................................................................................... 210
A) HAYIZ ..................................................................................................................... 211
a) Süresi ................................................................................................................. 212
b) Dinî Hükümler .................................................................................................... 212
B) NİFAS ...................................................................................................................... 214
C) İSTİHÂZE ................................................................................................................. 215
Altıncı Bölüm
Namaz
I. GENEL OLARAK İBADETLERİN AMACI ........................................................................... 217
II. NAMAZIN MAHİYETİ ve ÖNEMİ ..................................................................................... 219
III. NAMAZ ÇEŞİTLERİ ........................................................................................................ 223
A) FARZ NAMAZLAR .................................................................................................. 223
B) VÂCİP NAMAZLAR .................................................................................................. 224
C) NÂFİLE NAMAZLAR ................................................................................................ 224
IV. NAMAZIN FARZLARI ve VÂCİPLERİ ............................................................................. 226
A) NAMAZIN FARZLARI .............................................................................................. 227
a) NAMAZIN ŞARTLARI ......................................................................................... 227
1. Hadesten Tahâret ......................................................................................... 227
2. Necâsetten Tahâret ....................................................................................... 229
3. Setr-i Avret .................................................................................................. 229
4. İstikbâl-i Kıble .............................................................................................. 231
5. Vakit ............................................................................................................ 233
aa) Beş Vakit Namazın Vakitleri .................................................................. 234
bb) Müstehap Vakitler ................................................................................ 236
cc) Mekruh Vakitler .................................................................................... 237
dd) Kutuplarda Namaz ................................................................................ 238
6. Niyet ............................................................................................................ 238
b) NAMAZIN RÜKÜNLERİ ...................................................................................... 240
1. İftitah Tekbiri ................................................................................................ 240
2. Kıyam .......................................................................................................... 241
3. Kıraat ........................................................................................................... 241
İÇİNDEKİLER XI
aa) Kur’an Meâliyle Kıraat .......................................................................... 242
bb) Gizli ve Açık Okumanın Ölçüsü ............................................................. 243
cc) Zelletü’l-karî ......................................................................................... 245
4. Rükû ............................................................................................................ 246
5. Secde ........................................................................................................... 247
6. Ka‘de-i Ahîre ................................................................................................ 247
B) NAMAZIN VÂCİPLERİ ............................................................................................. 249
V. NAMAZIN SÜNNET ve ÂDÂBI ........................................................................................ 251
A) SÜNNETLERİ ........................................................................................................... 252
B) NAMAZIN ÂDÂBI .................................................................................................... 255
VI. NAMAZA AYKIRI DAVRANIŞLAR ................................................................................. 256
A) NAMAZIN MEKRUHLARI ........................................................................................ 256
B) NAMAZI BOZAN ŞEYLER ........................................................................................ 259
VII. NAMAZIN KILINIŞI ....................................................................................................... 262
VIII. EZAN ve KAMET......................................................................................................... 266
IX. CEMAATLE NAMAZ ..................................................................................................... 270
A) CEMAATLE NAMAZ ................................................................................................ 270
a) Cemaatle Namaz Kılmanın Fazileti ...................................................................... 270
b) Cemaatle Namazın Hükmü .................................................................................. 271
c) Kadınların Mescidlere Gitmeleri ve Saf Düzeni ...................................................... 272
d) Cemaate Gitmemek İçin Mazeret Sayılan Haller ................................................... 275
e) Bir Mescidde Cemaatin Tekrarlanması .................................................................. 276
f) Cemaatle Namaz Kılmanın Âdâbı ......................................................................... 277
B) İMAMLIK ................................................................................................................. 277
a) İmamlığın Şartları ............................................................................................... 278
b) İmama Uymanın Geçerlilik Şartları ...................................................................... 279
c) Cemaatle Namaza İlişkin Bazı Meseleler ............................................................... 281
C) İMAMA UYANIN HALLERİ ....................................................................................... 282
a) Müdrik ............................................................................................................... 282
b) Lâhik ................................................................................................................. 284
c) Mesbûk .............................................................................................................. 285
X. CUMA NAMAZI ............................................................................................................. 287
A) DİNDEKİ YERİ ve HÜKMÜ ....................................................................................... 288
B) CUMA NAMAZININ ŞARTLARI ................................................................................ 289
a) Cuma Namazının Vücûb Şartları .......................................................................... 290
1. Erkek Olmak .............................................................................................. 290
2. Mazeretsiz Olmak ....................................................................................... 292
3. Hürriyet ..................................................................................................... 293
4. İkamet ....................................................................................................... 294
b) Cuma Namazının Sıhhat Şartları .......................................................................... 294
1. Vakit ............................................................................................................ 294
2. Cemaat ......................................................................................................... 294
3. Şehir ............................................................................................................ 295
4. Cami ............................................................................................................ 296
XII İLMİHAL
5. İzin .................................................................................................. 298
6. Hutbe ............................................................................................... 299
aa) Hutbenin Rüknü ....................................................................... 299
bb) Hutbenin Şartları ...................................................................... 300
cc) Hutbenin Sünnetleri .................................................................. 301
dd) Hutbenin Mekruhları ................................................................ 302
C) CUMA NAMAZININ KILINIŞI .................................................................................... 302
1. Zuhr-i Ahîr Namazı ............................................................................................. 302
2. Cuma Vakti ve Cuma Namazıyla İlgili Bazı Meseleler ............................................ 303
XI. VİTİR NAMAZI .............................................................................................................. 304
XII. BAYRAM NAMAZI ....................................................................................................... 306
XIII. NÂFİLE NAMAZLAR ................................................................................................... 308
A) REVÂTİB SÜNNETLERİ ............................................................................................ 308
a) Vakit Namazlarıyla Birlikte Düzenli Olarak Kılınan Sünnetler ................................ 308
aa) Müekked Sünnetler ..................................................................................... 309
bb) Gayr-i Müekked Sünnetler .......................................................................... 309
b) Teravih Namazı .................................................................................................. 311
B) DİĞER NÂFİLE NAMAZLAR ..................................................................................... 315
a) Teheccüd Namazı ............................................................................................... 315
b) Kuşluk Namazı ................................................................................................... 315
c) Evvâbîn Namazı ................................................................................................. 315
d) Tahiyyetü’l-mescid ............................................................................................. 316
e) Abdest ve Gusülden Sonra Namaz ....................................................................... 316
f) Yolculuğa Çıkış ve Yolculuktan Dönüş Namazı ..................................................... 317
g) Hâcet Namazı ..................................................................................................... 317
h) İstihâre Namazı .................................................................................................. 318
i) Tövbe Namazı ..................................................................................................... 319
j) Tesbih Namazı .................................................................................................... 319
k) Yağmur Duası .................................................................................................... 320
l) Küsûf ve Husûf Namazları ................................................................................... 321
m) Mübarek Gecelerde Namaz Kılmak ..................................................................... 322
XIV. NAMAZLA İLGİLİ BAZI MESELELER ........................................................................... 322
A) HASTA NAMAZI ...................................................................................................... 322
B) YOLCU NAMAZI ...................................................................................................... 323
a) Seferîliğin Mahiyeti ............................................................................................. 323
b) Seferîliğin Hükümleri .......................................................................................... 326
C) İKİ NAMAZI BİR VAKİTTE KILMAK (CEM‘) .............................................................. 329
D) KORKU NAMAZI ..................................................................................................... 333
XV. NAMAZLARIN KAZÂSI ................................................................................................ 334
A) Sebepler ................................................................................................................... 335
B) İfa Şekli ................................................................................................................... 337
XVI. SECDELERLE İLGİLİ MESELELER ............................................................................... 339
A) SEHİV SECDESİ ....................................................................................................... 339
a) Sehiv Secdesinin Yapılış Biçimi ............................................................................ 340
b) Sehiv Secdesini Gerektiren Durumlar ................................................................... 341
İÇİNDEKİLER XIII
aa) Terkedilmiş Bir Farzın Namaz İçinde Kazâ Yoluyla
Telâfi Edilebileceği Durumlar ..................................................................... 343
bb) Sehiv Secdesi Yapılması Gereken Durumlar .................................................. 344
cc) İmamlara Özel Durumlar .............................................................................. 351
B) TİLÂVET SECDESİ .................................................................................................... 352
C) ŞÜKÜR SECDESİ ...................................................................................................... 354
XVII. CENAZE NAMAZI ...................................................................................................... 354
A) Cenazenin Yıkanması .............................................................................................. 356
B) Cenazenin Kefenlenmesi ......................................................................................... 359
C) Cenaze Namazı ....................................................................................................... 360
D) Cenaze Namazının Kılınışı ....................................................................................... 362
E) Cenazeye İlişkin Bazı Meseleler ............................................................................... 364
F) Taşınması ............................................................................................................... 365
G) Defin ...................................................................................................................... 366
H) Kur’an Okuma ve Telkin ......................................................................................... 367
İ) Tâziye .................................................................................................................... 369
J) Iskat ve Devir ......................................................................................................... 370
a) Iskat .................................................................................................................. 370
b) Devir .................................................................................................................. 374
K) Şehidlere Ait Hükümler ........................................................................................... 377
Yedinci Bölüm
Oruç
I. İLKELER ve AMAÇLAR ................................................................................................... 379
II. ORUCUN MAHİYETİ ve ÖNEMİ ....................................................................................... 381
III. ORUCUN ÇEŞİTLERİ ...................................................................................................... 384
A) FARZ ORUÇ ............................................................................................................ 384
B) VÂCİP ORUÇ ............................................................................................................ 385
C) NÂFİLE ORUÇ .......................................................................................................... 385
D) ORUÇ TUTMANIN YASAK OLDUĞU GÜNLER .......................................................... 388
IV. ORUCUN RÜKÜN ve ŞARTLARI .................................................................................... 390
A) HİLÂLİN GÖRÜLMESİ .............................................................................................. 391
a) Hilâlin Görülme Vakti ......................................................................................... 392
b) Rü’yet-i Hilâl Meselesi ........................................................................................ 392
B) YÜKÜMLÜLÜK ŞARTLARI ....................................................................................... 394
a) Yükümlülük Şartları ............................................................................................ 395
b) Oruç Tutmamayı Mubah Kılan Mazeretler ........................................................... 395
C) GEÇERLİLİK ŞARTLARI ............................................................................................ 398
a) Niyet .................................................................................................................. 399
b) Orucu Bozan Şeylerden Kaçınmak ....................................................................... 402
D) ORUÇLU İÇİN MÜSTEHAP OLAN ŞEYLER ................................................................ 402
E) İTİKÂF ..................................................................................................................... 404
XIV İLMİHAL
V. ORUCUN YASAKLARI .................................................................................................... 405
A) ORUCUN MEKRUHLARI .......................................................................................... 405
B) ORUCU BOZAN ŞEYLER .......................................................................................... 406
a) Kazâ ve Kefâreti Gerektiren Durumlar .................................................................. 406
b) Sadece Kazâyı Gerektiren Durumlar ..................................................................... 407
c) İlâç Kullanmanın ve İğne Yaptırmanın Hükmü ..................................................... 409
VI. ORUCUN KAZÂSI .......................................................................................................... 411
A) RAMAZAN ORUCUNUN KAZÂSI ............................................................................. 411
B) KEFÂRET ORUCU .................................................................................................... 411
C) FİDYE ...................................................................................................................... 413
D) ISKAT-ı SAVM ......................................................................................................... 415
Sekizinci Bölüm
Zekât
I. İLKELER ve AMAÇLAR ................................................................................................... 419
II. MAHİYETİ ve ÖNEMİ ..................................................................................................... 422
III. ZEKÂTIN ŞARTLARI ...................................................................................................... 426
A) YÜKÜMLÜLÜK ŞARTLARI ....................................................................................... 426
a) Mükellef ile İlgili Şartlar ...................................................................................... 426
b) Mal ile İlgili Şartlar.............................................................................................. 427
B) GEÇERLİLİK ŞARTLARI ........................................................................................... 436
a) Niyet .................................................................................................................. 436
b) Temlik................................................................................................................ 437
IV. ZEKÂTA TÂBİ MALLAR ................................................................................................ 439
A) ALTIN ve GÜMÜŞ .................................................................................................... 440
a) Mübâdele Aracı Olması Bakımından Nakit veya
Külçe Altın ve Gümüş ....................................................................................... 440
b) Altın ve Gümüşten Yapılan Ziynet Eşyası ............................................................ 441
c) Madenî ve Kâğıt Paraların Zekâtı ......................................................................... 442
B) TİCARET MALLARI .................................................................................................. 443
C) TOPRAK ÜRÜNLERİ ................................................................................................. 444
D) BAL ve DİĞER HAYVAN ÜRÜNLERİ ........................................................................ 447
E) MADENLER ve DENİZ MAHSULLERİ ....................................................................... 448
a) Rikâz ................................................................................................................. 448
b) Madenler ............................................................................................................ 450
c) Deniz Ürünleri .................................................................................................... 452
F) HAYVANLAR ........................................................................................................... 452
a) Develerin Zekâtı ................................................................................................. 453
b) Koyunların Zekâtı ............................................................................................... 454
c) Sığırların Zekâtı .................................................................................................. 454
d) Atların Zekâtı ..................................................................................................... 455
İÇİNDEKİLER XV
G) SINAÎ SERVET, YATIRIM ve ÜRETİM ve ARAÇLARI ................................................. 457
H) BİNA ve NAKİL VASITALARI GİBİ GELİR GETİREN MALLAR ................................... 460
I) MAAŞ, ÜCRET ve SERBEST MESLEK KAZANÇLARI .................................................. 462
J) HİSSE SENEDİ ........................................................................................................... 463
V. ZEKÂTIN ÖDENMESİ ...................................................................................................... 469
A) ZEKÂTIN ÖDENME ZAMANI ................................................................................... 469
B) ZEKÂTIN ÖDENME ŞEKLİ ........................................................................................ 472
VI. ZEKÂTIN DAĞITIMI ....................................................................................................... 476
A) ZEKÂTIN SARF YERLERİ ......................................................................................... 476
1. FAKİRLER ve MİSKİNLER .................................................................................. 477
2. ÂMİLLER ........................................................................................................... 481
3. MÜELLEFE-i KULÛB .......................................................................................... 482
4. RİKAB ................................................................................................................ 483
5. BORÇLULAR ...................................................................................................... 484
6. FÎ SEBÎLİLLAH ................................................................................................... 486
7. İBNÜ’s-SEBÎL ..................................................................................................... 487
B) ZEKÂTIN DAĞITIM USULÜ ...................................................................................... 489
C) ZEKÂT VERİLMEYECEK KİMSELER ......................................................................... 490
D) ZEKÂT VERMEDE YANILMA ................................................................................... 492
VII. ZEKÂT-VERGİ İLİŞKİSİ ................................................................................................. 493
a) Zekâtın Vergiye Benzemeyen Tarafları ....................................................................... 494
b) Zekâtın Vergiye Benzeyen Tarafları ........................................................................... 495
VIII. ZEKÂT VERMENİN ÂDÂBI .......................................................................................... 498
IX. FITIR SADAKASI ........................................................................................................... 501
A) FITIR SADAKASININ ÖNEMİ .................................................................................... 502
B) FITIR SADAKASIYLA MÜKELLEFİYET ..................................................................... 502
C) ÖDEME VAKTİ ......................................................................................................... 505
D) FITIR SADAKASININ ÖDENMESİ .............................................................................. 506
a) Miktarı ............................................................................................................... 506
b) Ödeme Şekli ....................................................................................................... 508
c) Fitre Verilebilecek Kimseler .................................................................................. 509
Dokuzuncu Bölüm
Hac ve Umre
I. İLKELER ve AMAÇLAR ................................................................................................... 511
II. HACCIN TANIMI ve MAHİYETİ ....................................................................................... 514
III. HACCIN ŞARTLARI ........................................................................................................ 516
A) YÜKÜMLÜLÜK ŞARTLARI ....................................................................................... 516
B) EDA ŞARTLARI ....................................................................................................... 516
XVI İLMİHAL
C) GEÇERLİLİK ŞARTLARI ............................................................................................ 518
a) İHRAM .............................................................................................................. 518
aa) İhramın Rükünleri ...................................................................................... 519
bb) İhramın Vâcipleri ........................................................................................ 522
cc) İhramın Sünnetleri ....................................................................................... 523
dd) İhram Yasakları .......................................................................................... 523
ee) İhramlıya Yasak Olmayan Şeyler ................................................................. 525
b) ÖZEL VAKİT ...................................................................................................... 525
c) ÖZEL MEKÂN .................................................................................................... 526
IV. HACCIN RÜKÜNLERİ ..................................................................................................... 526
A) ARAFAT VAKFESİ ................................................................................................... 526
a) Vakfenin Geçerli Olmasının Şartları ...................................................................... 527
b) Arafat Vakfesinin Sünnetleri ............................................................................... 527
B) ZİYARET TAVAFI ..................................................................................................... 528
a) Tavafın Sahih Olmasının Şartları ....................................................................... 529
1. Tavafın Vaktinde Yapılması ........................................................................... 529
2. Niyet ............................................................................................................ 529
3. Tavafın Haremin içinde, Kâbe’nin Etrafında Yapılması ................................... 530
4. Şavtların Çoğunu Yapmış Olmak ................................................................... 530
b) Tavafın Vâcipleri................................................................................................. 530
c) Tavafın Sünnetleri .............................................................................................. 531
d) Tavafın Yapılışı ................................................................................................... 532
e) Tavaf Çeşitleri ..................................................................................................... 532
V. HACCIN VÂCİPLERİ ........................................................................................................ 533
A) SA‘Y ........................................................................................................................ 533
a) Sa‘yin Geçerli Olmasının Şartları.......................................................................... 534
b) Sa‘yin Vâcipleri .................................................................................................. 534
c) Sa‘yin Sünnetleri ................................................................................................ 535
d) Sa‘yin Yapılışı .................................................................................................... 535
B) MÜZDELİFE VAKFESİ .............................................................................................. 536
a) Geçerli Olmasının Şartları .................................................................................... 536
b) Müzdelife Vakfesinin Zamanı .............................................................................. 536
c) Akşam ve Yatsı Namazlarının Cem‘-i Te’hir ile Kılınması ...................................... 537
C) ŞEYTAN TAŞLAMA .................................................................................................. 537
a) Şeytan Taşlamanın Geçerli Olmasının Şartları ...................................................... 537
b) Şeytan Taşlama Zamanı...................................................................................... 538
c) Atılacak Taş Sayısı .............................................................................................. 539
d) Şeytan Taşlamanın Sünnetleri ............................................................................. 540
e) Şeytan Taşlamanın Mekruhları ............................................................................ 540
f) Şeytan Taşlamanın Yapılışı .................................................................................. 540
g) Şeytan Taşlamada Vekâlet .................................................................................. 541
h) Vaktinde Atılamayan Taşların Kazâsı .................................................................. 541
ı) Artan Taşlar ........................................................................................................ 541
İÇİNDEKİLER XVII
D) SAÇLARI TIRAŞ ETMEK veya KISALTMAK .............................................................. 541
a) Zamanı ve Yeri ................................................................................................... 542
b) Tıraş Edilecek veya Kısaltılacak Saçın Miktarı ...................................................... 542
c) Tıraş ile Diğer Menâsik Arasında Tertip ................................................................ 543
d) Tıraş Olma ve Saçları Kısaltmanın Hükmü ........................................................... 543
E) VEDÂ TAVAFI .......................................................................................................... 544
a) Vâcip Olmasının Şartları ...................................................................................... 544
b) Vakti ve Sıhhat Şartı ........................................................................................... 544
VI. HACCIN SÜNNETLERİ ve ÂDÂBI ................................................................................... 545
A) HACCIN SÜNNETLERİ.............................................................................................. 545
a) Kudûm Tavafı .................................................................................................... 545
b) Hac Hutbeleri ..................................................................................................... 545
c) Arefe Gecesini Mina’da Geçirmek ........................................................................ 546
d) Bayram Gecesini Müzdelife’de Geçirmek .............................................................. 546
e) Bayram Günlerinde Mina’da Kalmak ................................................................... 546
f) Muhassab’da Bir Süre Dinlenmek ........................................................................ 546
B) HACCIN ÂDÂBI ........................................................................................................ 546
VII. UMRE .......................................................................................................................... 547
A) Tanım ...................................................................................................................... 547
B) Umrenin Farz ve Vâcipleri ........................................................................................ 547
C) Umrenin Zamanı ...................................................................................................... 547
D) Umrenin Yapılışı ...................................................................................................... 548
VIII. HACCIN ÇEŞİTLERİ ...................................................................................................... 548
A) HÜKÜM BAKIMINDAN HAC ÇEŞİTLERİ ................................................................... 548
B) YAPILIŞ ŞEKLİ BAKIMINDAN HAC ÇEŞİTLERİ .......................................................... 548
a) İfrad Haccı .......................................................................................................... 549
b) Temettu‘ Haccı ................................................................................................... 549
c) Kırân Haccı ........................................................................................................ 549
d) Temettu‘ ve Kırân Haccının Şartları ..................................................................... 549
IX. HAC ve UMRENİN YAPILIŞI .......................................................................................... 550
X. HAC ve UMRE ile İLGİLİ KURBANLAR ........................................................................... 555
A) HEDYİN MAHİYETİ .................................................................................................. 555
B) HEDY KURBANIYLA YÜKÜMLÜ OLANLAR ve HEDYİN ÇEŞİTLERİ .......................... 556
a) Tatavvu Hedy .................................................................................................... 556
b) Vâcip Hedy ......................................................................................................... 556
C) HEDY KURBANININ KESİLECEĞİ YER ve ZAMAN .................................................... 556
D) HEDY KURBANLARININ ETLERİ ............................................................................. 557
E) KURBAN YERİNE ORUÇ ........................................................................................... 557
XI. HAC ve UMRENİN CİNAYETLERİ .................................................................................. 558
A) CİNAYETİN ANLAMI ................................................................................................ 558
B) CİNAYETLERİN CEZA ve KEFÂRETLERİ ................................................................... 559
a) Hac ve Umrenin Bozulmasına Yol Açan ve Kazâ Edilmesini
Gerektiren Cinayetler ........................................................................................ 559
b) Deve veya Sığır Kesmeyi (Bedene) Gerektiren Cinayetler ..................................... 559
XVIII İLMİHAL
c) Koyun veya Keçi Kesmeyi (Dem) Gerektiren Cinayetler ........................................ 560
aa) Hac ve Umrenin Vâcipleriyle İlgili Olanlar .................................................... 560
bb) İhram Yasaklarıyla İlgili Olanlar .................................................................. 560
d) Fıtır Sadakası Kadar Bağışta Bulunmayı Gerektiren Cinayetler .............................. 562
e) Bedel Ödemeyi Gerektiren Cinayetler ................................................................... 562
aa) Karada Yaşayan Av Hayvanlarıyla İlgili Olanlar ........................................... 562
bb) Harem Bölgesinin Avları ve Bitkileriyle İlgili Olanlar .................................... 563
f) Özür Sebebiyle İhram Yasaklarına Uymamak ....................................................... 563
C) CİNAYET CEZA ve KEFÂRETLERİN ÖDEME ZAMANI ve YERİ .................................. 563
XII. İHSÂR ve FEVÂT ......................................................................................................... 564
A) İHSÂR ..................................................................................................................... 564
a) İhsâr Sebebiyle İhramdan Çıkma ......................................................................... 565
b) İhsâr Sebebiyle Yapılamayan Menâsikin Kazâsı ................................................... 565
B) FEVÂT ..................................................................................................................... 565
XIII. HACDA VEKÂLET ....................................................................................................... 566
A) İbadetlerde Vekâlet ................................................................................................... 566
B) Farz Olan Hac İçin Vekâlet Şartları ............................................................................ 567
XIV. MEDİNE’DE MESCİD-i NEBÎ’Yİ ve PEYGAMBERİMİZ’İN KABRİNİ ZİYARET ................. 569
Onuncu Bölüm
Hz. Peygamber’in İbadet Hayatı ................................................ 573
Önsöz
Kısaca "davranış bilgisi" demek olan ilmihal, Rabbine, kendine ve içinde yaşadığı
toplum ve çevreye karşı sorumlulukları olan ve bunu yerine getirme gücüne
sahip bulunan insanın, kendisinden beklenenleri yerine getirmesinde ona kılavuzluk
etmeyi hedefleyen derli toplu bilgilerden ibarettir. Bu bilgiler hem dinî metinlerin
doğrudan belirlemelerini hem de bu belirlemeler etrafında oluşan yorumları,
tecrübe birikimlerini ve uzun dönemlerden süzülüp gelen bir dinî yaşayış geleneğini
temsil eder.
Ferdî ve sosyal hayatı dinin emir ve önerilerine uygun şekilde yaşayabilmeyi
mümkün kılan bir bilgilenmeye olan ihtiyaç, İslâm toplumlarında ilk dönemlerden
itibaren değişik usullerde karşılanmış, fakat hem çalışma hayatının ve meşguliyetlerin
arttığı hem de asırlardır oluşan dinî bilgi ve yorum mirasının iyice zenginleşip
çoğaldığı ve âdeta bir kargaşanın yaşandığı günümüzde bu ihtiyaç daha mübrem
hale gelmiştir.
Elinizdeki bu ilmihalde akaid, ibadetler, haramlar ve helâller, aile hayatı, ticarî
ve sosyal hayat da dahil olmak üzere günlük hayatı kuşatan bütün dinî ve fıkhî
konu ve problemler, dinin aslî kaynaklarına ve genel kabul görmüş bilimsel metotlara
bağlı kalınarak, fakat günümüzdeki gelişme ve değişim de göz ardı edilmeksizin
ele alınmıştır. Böylece bu çalışmada, ilmihal kültürü çerçevesindeki problemleri
güncelleştirmek ve günceli de problem edinmek, dinî-fıkhî hükümlerin anlatımında
klasik doktrindeki farklı görüşlerin ve şeklî tartışmaların arasına sıkışıp kalmadan
fakihlerin yaklaşım tarzlarını ve demek istediklerini araştırmak, hem geleneksel
fıkıh kültürünü vermek hem de bu bağlamda mâkul ve uygulanabilir bir çözüm
önerisi getirmek amaçlanmıştır. Konuların anlatımında dinin aslî kaynaklarında
yer alan hükümler ile İslâm toplumunda bu hükümler etrafında oluşan fıkıh kültür
ve geleneğini, yorumları ve farklı bakış açılarını birbirinden titizlikle ayırt etmek de
bu çalışmada izlenen temel bir metot olmuştur.
Eserin telifinde Hanefî mezhebinin görüşleri esas alınmış olmakla birlikte bu
konuda sağlıklı bir muhakeme yapabilmeye zemin hazırlaması için çoğu zaman
diğer fıkıh mezheplerinin ve çağımız İslâm bilginlerinin görüşlerine de yer verilmiş,
gerektiğinde bunlar arasında gerekçesi de açıklanarak tercihlerde bulunulmuştur.
Bununla birlikte bir konuda fıkıh kültüründe farklı görüşlerin bulunmasının birey
açısından ne anlama geldiği ve bunlardan nasıl ve hangi ölçülerde yararlanılabileceği
hususu hem başlangıçta bir metodoloji sorunu olarak işlenmiş hem de yer yer
özel olarak belirtilmiştir.
XX İLMİHAL
Özellikle ibadet konuları incelenirken, ilk önce, ibadetin anlam ve gayesini genel
olarak bildirmek üzere söz konusu ibadetin ilke ve amaçlarından bahsedilmiş,
daha sonra verilecek birtakım şeklî bilgilerin hangi anlam çerçevesi içerisinde yer
aldığı gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, ibadetlerin yapılışına ilişkin mevcut bilgi
ve hükümlerin anlamına da yer yer işaret edilmiştir. İbadet konularında verilen
ilke ve amaçlar ile çizilen anlam çerçevesi, diğer birçok ilmihalde yer alan ve mükellefi
düşünme, kavrama ve bilinçli ifada bulunma konumundan uzaklaştıran
gereksiz ayrıntı ve bilgi yığınını tekrar etmemize gerek bırakmamıştır. Yazım konusunda
izlenen bu metot, netice itibariyle bireyin, ibadetlerin ifasına ilişkin soru
ve sorunlar konusunda Allah karşısında sorumluluk üstlenmesini ve bu sorumluluk
çerçevesinde inisiyatif kullanmasını mümkün ve gerekli kılmaktadır.
Eserin telifinde fıkıh kültüründeki ağırlıklı görüşlerin yanı sıra, büyük bir ilmî
mesai ile hazırlanan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi'nden, yine araştırma
ürünü bilimsel bir eser olan İslâm'da İnanç İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi'nden,
merhum Ömer Nasuhi Bilmen'in Büyük İslâm İlmihali’nden ve
kaynak belirtilmemekle birlikte genel fıkıh literatüründen âzami ölçüde yararlanılmıştır.
Birinci ciltte, din ve İslâm dini, İslâm dininin tarihî süreçteki anlaşılma tarzı ve
ekolleşmeler, fıkıh ilminin gelişim seyri, ilmihal kültürünün iyi kavranabilmesi için
anahtar konumundaki temel fıkıh ve fıkıh usulü kavramları üzerinde durulduktan
sonra İslâm'ın beş esası işlenmiştir. I. cilt müslümanın yaratan karşısındaki konum
ve sorumluluğunun işlenmesine tahsis edilmiştir. II. ciltte ise, sosyal içerikli bazı
ibadetler, helâller ve haramlar, aile hayatı, sosyal ve siyasal hayat, hukukî ve
ticarî hayat, ferdî ve toplumsal ahlâk da dahil müslümanın toplum içindeki konumu
ve ilişkileri ele alınmıştır.
Konuların çatısı, telif heyetinde yer alan sahasının uzmanı ilim adamlarınca
oluşturulmuştur. Heyetimiz, bu tür çalışmaların kolektif bir çalışma sonucu daha
verimli hale geleceğinin idraki içinde ortak mesai ile her bir konuyu aralarında
tartışarak bazı tercih ve çözüm önerileri geliştirmiş ve eserin nihaî ilmî sorumluluğunu
yazarlarla birlikte üstlenmiştir. Bu itibarla eserin hazırlanmasında bilimsel
katkılarda bulunan ilim adamlarına, bu projenin gerçekleşmesini aktif olarak destekleyen
İSAM ve DİVANTAŞ yetkililerine ve personeline teşekkür ederiz.
12.09.l998
Bağlarbaşı-İstanbul
Prof. Dr. Hayreddin Karaman
Prof. Dr. Ali Bardakoğlu
Prof. Dr. H. Yunus Apaydın
Birinci Bölüm
Din ve Mahiyeti
Din insanın Tanrı, diğer insan ve varlıklarla münasebetlerini düzenleyen
ve hayatına yön veren, onlarla ilgili davranışlarına esas olacak kurallar
bütününe verilen addır. İnsanla beraber var olan, tarihin bütün devirlerinde
ve bütün topluluklarında karşılaşılan din olgusu, çeşitli şekillerde kendini
göstermektedir. Bütün bu çeşitliliği kuşatacak bir tanım zor olmakla birlikte
bu müesseseye verilen isimlerden yola çıkarak dinin mahiyeti hakkında
bilgi sahibi olunabilir.
I. DİN KELİMESİ
Arapça kökenli bir kelime olan din sözlükte “örf ve âdet, ceza ve karşılık,
mükâfat, itaat, hesap, boyun eğme, hâkimiyet ve galibiyet, saltanat ve
mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat” gibi çeşitli anlamlara
gelir.
Bugün Batı dillerinde din karşılığı kullanılan religion kelimesinin aslı
Latince’dir ve "bir şeyi vazife edinmek, tekrar tekrar okumak, yapmak",
ayrıca "insanları Tanrı'ya bağlayan bağ" anlamlarını içermektedir. Kelimenin
bu iki anlamı dikkate alındığında religion kelimesi, hem insanları Tanrı'ya
2 İLMİHAL
bağlayan bağ (iman), hem de belli bazı davranışları dikkatle yapmak (ibadet)
gibi din kavramının iki temel niteliğini ifade etmektedir.
Hinduizm'in kutsal dili Sanskritçe’de dharma, Budizm’in kutsal metinlerinin
yazıldığı Pali dilinde ise dhamma din karşılığıdır ve "gerçek, doktrin,
doğruluk, kanun, düstur" gibi mânalara gelmektedir.
Her dinî kültürün din kavramını ifade etmek üzere seçtiği kelimelere ait
anlamların ortak noktasının "yol, inanç, âdet, kulluk" olduğu söylenebilir.
Bütün bu kelimeler, kökleri insanın iç hayatında bulunan ve semereleri çeşitli
davranışlarla tezahür eden köklü bir fenomeni ifade etmeyi amaçlamaktadır.
Kur'ân-ı Kerîm’de din kelimesi doksan iki yerde geçmekte, ayrıca üç
âyette de değişik türevleri yer almaktadır. Kur’an’da bu kelimenin başlıca şu
anlamlarda kullanıldığı görülür: "Yönetme, yönetilme, itaat, hüküm, tapınma,
tevhid, İslâm, şeriat, hudud, âdet, ceza, hesap, millet".
Kur'ân-ı Kerîm’de din teriminin, sûrelerin nâzil oluş sırasına göre kazandığı
değişik anlamları şu şekilde sıralamak mümkündür: İlk dönem
Mekkî âyetlerde bu kelime "yevmü’d-dîn" (din günü, hesap, ceza-mükâfat
günü) şeklinde geçmektedir ve insanın, iman ve ameline göre hesaba çekileceği
âhiret gününü ifade etmektedir (el-Fâtiha 1/4; ez-Zâriyât 51/6).
Mekke döneminin ikinci yarısında ise artık, sorumluluk ve hesaptan
tevhid ve teslimiyete geçilmektedir. Bu dönemdeki âyetlerde insanın sadece
Allah’a ibadet etmesi, ona ortak koşmaması vurgulanarak dinin Allah tarafından
konulan ve insanları ona ulaştıran yol olduğu belirtilmektedir. Bu
dönemde "dînen kýyemen" (dosdoğru din), "millete İbrâhim" (İbrâhim’in dini)
ibareleri aynı âyette yan yana geçmektedir (el-En‘âm 6/161).
Medine döneminde millet-i İbrâhim ve müslimîn kelimeleri bir arada
geçmekte (el-Hac 22/78), tevhidden ümmete, kendisini Allah’a teslim edenler
cemaatine geçilmektedir. "Dînü'l-hak" ifadesiyle muharref ve bâtıl dinlere
karşı bu yeni dinin sağlam esasları belirtilmiş ve onun bütün dinlere üstün
kılınacağı müjdelenmiştir (et-Tevbe 9/29, 33; el-Fetih 48/28; es-Saf 61/9).
Yine Medine döneminde "Allah katında din şüphesiz İslâm’dır" (Âl-i İmrân
3/19; el-Bakara 2/193); "Kim İslâm’dan başka bir dine yönelirse, onun dini
kabul edilmeyecektir, o âhirette de kaybedenlerdendir" (Âl-i İmrân 3/85)
meâlindeki âyetlerle İslâm’ın diğer dinlere karşı üstünlüğü vurgulanmıştır.
Mekke döneminde din kavramı: "Tarihin akışına ve tabiatın gidişine yön
veren, zamana ve âleme hükmeden, dini ortaya koyan, hesap gününü elinDİN
VE MAHİYETİ 3
de tutan Allah’ın otoritesi" şeklinde özetlenebilecek bir muhteva kazanırken
Medine döneminde bu muhteva genişletilerek "Kişinin Allah’a bağlı bir
hayat sürdürmesi, müslüman topluluğuna karşı görevlerini yerine getirmesi;
Allah’ın mutlak tasarruf ve hâkimiyete sahip olması" (el-Bakara 2/193; el-
Enfal 8/39) gibi unsurlar da dinin muhtevasına katılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de din kelimesi sadece müslümanların değil, başkalarının
inançlarını da ifade etmek üzere kullanılmış olmakla birlikte, özel anlamda
din kelimesiyle İslâm kastedilmiş (Âl-i İmrân 3/99); İslâm’la din âdeta eş
anlamlı iki kelime telakki edilmiş ve bütün peygamberlerin getirdiği dinin
İslâm olduğu ifade edilmiştir (Âl-i İmrân 3/85; en-Nisâ 4/125; el-Mâide 5/3;
eş-Şûrâ 42/13).
Öte yandan Kur’an’da din kelimesi hem ulûhiyyeti hem ubûdiyyeti yani
Tanrı ve kul açısından iki farklı anlamı ifade etmektedir. Buna göre din,
hâlik ve mâbud olan Allah’a nisbetle "hâkim olma, itaat altına alma, hesaba
çekme, ceza-mükâfat verme"; mahlûk ve âbid olan kula nisbetle "boyun
eğme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme"dir. Netice itibariyle de din,
bu iki taraf arasındaki münasebeti düzenleyen kanun, nizam ve yolun genel
adıdır.
II. DİNİN TANIMI
Tanımı en zor kavramların başında din gelmektedir. Dini tanımlarken
gerek geçmişte yaşamış gerekse günümüzde mevcut bütün inanç şekillerini
kuşatan ve hepsinde müşterek esasları ifade eden bir tanım yapmanın zorluğu
ortadadır. Dinin bütün dinleri içine alabilecek bir tanımı ancak din
kavramının sınırları kesin bir şekilde belirlendikten sonra yapılabilir. Kapsamlı
bir tarif için öncelikli olarak şahsî tecrübe yoluyla elde edilmiş olan
dindarlık kavramını tahlil etmek ve elde edilen sonucu dinî gerçeklerle karşılaştırmak
gerekir. Bütün zorluklarına rağmen yine de dinin çeşitli tanımları
yapılmıştır ve bu tanımlar genelde tanımı yapanların kendi sübjektif görüşlerini
yansıtmaktadır.
Çağdaş Batılı ilim adamları tarafından dinin birbirinden farklı tarifleri yapılmıştır.
Bu tarifler büyük ölçüde ferdî tecrübe ile zihnî, hissî, taabbüdî ve
içtimaî elemanlardan ibaret beş unsurun birini ya da birkaçını öne çıkararak
yapılmıştır. Ferdî tecrübe dışında kalan mevcut bu dört unsuru şu şekilde
açıklamak mümkündür:
4 İLMİHAL
a) Zihnî unsur. İnsanın kendisinden üstün bir güç ve kudretin mevcudiyetini
zihnen kabulü. Tanrı kavramı veya çok genel ifadesiyle kutsal
kavramı, bütün dinlerin özündeki temel unsurdur.
b) Hissî unsur. Zihnen varlığı kabul edilen bu üstün güç ve kudrete karşı
kalben duyulan bağlılık duygusu.
c) Taabbüdî unsur. Zihnen varlığı kabul edilen, kalben kendisine
bağlanılan yüce kudrete karşı bazı davranışları yapma yükümlülüğü.
Buna davranış faktörü de denilmektedir ki çok genel olarak ibadeti
veya kulluk gereklerini ifade etmektedir.
d) İçtimaî unsur. Aynı zihnî, hissî, taabbüdî unsurları paylaşan insanların
oluşturduğu sosyal grup.
Dinlerde bulunan bu unsurların yanında, din bilimleri açısından dini
oluşturan hususlar olarak kabul edilen ve bütün dinlerde bulunabilen unsurların
başlıcalarını şu şekilde sıralayabiliriz: Tabiat üstü, insan üstü varlıklara
inanç (Tanrı, melekler, cinler, ruhanî varlıklar gibi); kutsalla kutsal
olmayanı ayırma; ibadet, âyin ve törenler; yazılı veya yazısız gelenek (kutsal
kitap, ahlâkî kanunnâme); tabiat üstü, insan üstü varlık veya kutsalla
ilgili duygular (korku, güven, sır, günahkârlık, tapınma, bağlılık duyguları
gibi); insan üstü ile irtibat (vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi vasıta ve
yollarla); âlem ve insan, hayat ve ölüm ötesi görüşü, hayat nizamı; içtimaî
grup (cemaat) ve bu gruba mensubiyet.
Bazı dinlerde bunların hepsi, bazılarında ise sadece bir kısmı bulunur.
İslâm bilginleri dinin tarifini, Kur'ân-ı Kerîm'de yer alan açıklamaları ve
İslâm inançlarını göz önünde bulundurarak yapmışlardır. Buna göre hak
dinin tarifi şu şekildedir: Din akıl sahibi insanları kendi tercihleriyle
bizzat hayırlı olan şeylere götüren ilâhî bir kanundur.
İslâm bilginlerinin din tarifleri hak din için düşünülmüş dar kapsamlı tariflerdir.
Bu tariflerde ortak noktalardan biri dinin ilâhî kaynaklı olduğunun
vurgulanmasıdır. Buna göre gerçek din beşer kaynaklı olamaz. Yine bu
tariflerde dinin akıl ve irade ile ilişkisi gösterilmiştir; bu da dinin bir akıl ve
tercih konusu olduğu anlamını taşır. Nihayet dinin insanları özü itibariyle
hayır olana yönelten bir kanun şeklinde tanımlanması dinin aynı zamanda
bir aksiyon alanı olduğunu gösterir. Buna göre din, insanın kâinattaki varlıkları
müşahede ederek duyular üstü ilâhî gerçekleri kavramasından ibaret
görülebileceği gibi kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp, sadece vahiy kanalıyla
elde edebildiği gerçekler bütünü olarak da tarif edilebilir.
DİN VE MAHİYETİ 5
III. DİNİN KAYNAĞI
İslâm inancına göre dini vahiy yoluyla bildiren Allah’tır; bütün gerçek
dinler Allah’tan gelmiş ve safiyetlerini korudukları sürece yürürlükte kalmıştır.
İlk insan aynı zamanda ilk peygamberdir ve kendisine bildirilen din
de tevhid dinidir. Allah’ın varlığı ve birliği ile nübüvvet ve âhiret inancı bütün
ilâhî dinlerde değişmez ilkeler olarak yer alır. Bundan dolayı Hz. Âdem’den
Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin getirdiği hak dinlerin ortak
adı İslâm’dır. Ancak tarihin akışı içinde insanlar hak dinden uzaklaşmış ve
beşerî zaaf neticesinde yanlış yollara, bâtıl inanç ve yaşayışlara yönelmişler,
dinde meydana gelen bu bozulma ve farklılaşma sebebiyle Allah peygamberler
göndererek insanları ya eski dinlerini aslî şekilde öğrenip uygulamaya
çağırmış veya yeni bir din ve şeriat göndermiştir.
Bu bakımdan İslâm’ın insan ve din telakkisi, insanın ve dinin evrim iddialarıyla
bağdaşmaz. İslâm’a göre insan başlangıçta en güzel bir kıvamda
yaratılmıştır (et-Tîn 95/4). Hz. Âdem’den itibaren bütün insanlar, Allah
tarafından gönderilen tevhid dininin esaslarını kavrayıp benimseyecek ve
hayatlarını bu esaslara göre düzenleyecek seviyede zihnî, ruhî ve bedenî
kapasiteye sahip kılınmıştır. Allah’ın başlangıçtan itibaren insanlara bildirdiği
dinin tevhid dini olduğu ve onların bu dini benimsemeye yatkın bir
fıtratta yaratıldığı belirtilmiştir (er-Rûm 30/30).
İslâm bilginleri Kur'an'ın bu konudaki açıklamalarına dayanarak insanda
hak dini benimseme temayülünün fıtrî olduğunu ifade ederler. Yine
İslâm bilginlerinin çoğuna göre âyette (er-Rûm 30/30) geçen fıtratullah
tabiri Allah’ın dini demektir ki o da İslâm ve tevhiddir. Âyet ve hadislerde
hak dinlerin ilâhî kaynaklı olduğu ısrarla vurgulandığından İslâm
âlimlerinin din tariflerinde de bu kayıt daima yer alır. Bu sebepledir ki
herhangi bir hak dinin, peygamberine veya ortaya çıktığı kavme nisbet
edilerek adlandırılması İslâmî literatürde pek kabul görmez.
Batı'da XVI. yüzyıldan başlayarak ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi
duyulmuş; XVIII. yüzyıldan itibaren dinin kaynağı konusunda kutsal kitapların
verdiği bilgi dışında bazı kaynakların tesbitine çalışılmış; arkeolojik,
antropolojik çalışmalarla elde edilen bulgular değerlendirilerek geçmişteki
milletlerin, hatta tarih öncesi toplumların dinleri ve inançları üzerine bazı
tezler ileri sürülmüştür. Meselâ ilk dönemlerde insanların tabiat olaylarının
etkisi altında kalıp onlara kutsallık atfettiği (natürizm), ruhlara, özellikle de
ecdat ruhlarına tapındığı (animizm), büyüye, bitki ve hayvanların kutsallığına
inandığı (totemizm) veya kutsalı toplumun ve sosyal yaptırımın belirle6
İLMİHAL
diği, ilkel toplumlara ait bu inanışların ileri dönem dinlerinin temelini oluşturduğu
gibi teori ve varsayımlar ileri sürülmüştür. XIX. yüzyılın ortalarından
itibaren Batı'da etkili olan pozitivist ve materyalist propagandalar ile
evrim teorisinin, kutsal kitaplarla çatışan iddia ve faraziyelere kaynaklık
ettiği söylenebilir. Dinin en basit, en yalın ve sade şekline ilkel kavimlerde
rastlanabileceği fikrinden yola çıkan bu teoriler, zamanla bunu, araştırmalarının
dayandığı bilimsel yöntem olarak da benimsediler. Söz konusu teoriler,
tekâmül nazariyesini esas almakta ve dinin kaynağının hurafe türünden
inançlar, bâtıl itikadlar ve çok tanrıcılık olduğunu, evrim neticesinde insanlığın
tek Tanrı inancına ulaştığını savunmaktaydı.
Bu teorilerin yanında yine aynı bilimsel yolları takip eden ve fakat
tümüyle farklı neticelere varan bir başka teori daha vardır ki o da ilkel monoteizm
teorisidir. Bu teze göre insanoğlunun en eski inancı tek Tanrı
inancıdır. Taylor'un animizm nazariyesine karşı ilk ciddi itirazda bulunan
öğrencisi Andrew Lang, Güneydoğu Avustralya ilkel kabilelerinde animizme
rastlanmadığını fakat insanların ahlâkî âdâba uyup uymadıklarını denetleyen
ve gökte bulunan bir yüce Tanrı kavramına her yerde rastlandığını
ortaya koydu. Buna benzer bir ilkel tek tanrıcılık Wilhelm Schmidt tarafından
da savunuldu. O, bütün ilkel kabilelerde bir yüce varlık inancının delilleri
bulunduğunu ispat etti. Bütün dinî gelişmelerin başlangıcında görülen
her şeye kadir bir yüce varlık inancının tarihî-kültürel değişmeler sonucu
daha sonraları politeizm, animizm gibi inançlara dönüştüğü, bununla beraber
bu eski inancın izlerinin hâlâ mevcut olduğu tezi ilmî çevrelerce açıklandı.
Dinin kaynağı konusunda en son ilmî neticeler vahyin bildirdiğini desteklemekte
ve dinin kaynağının tevhid inancı olduğunu ortaya koymaktadır.
IV. DİNİN ÖNEMİ
Din tarihin bütün devirlerinde ve bütün toplumlarda daima mevcut olan
evrensel ve köklü bir olgudur. İnsana hitap eden ve insan için söz konusu
olan din, insanla beraber var olmuş ve tarih boyunca varlığını sürdürmüştür.
Din insanlığın vazgeçilmez bir gerçeği olması sebebiyle bundan böyle de
varlığını devam ettirecektir. Tarihin hangi devresine bakılırsa bakılsın dinsiz
bir toplum görülmemektedir. İnsanlık tarihinin her döneminde din, canlılığını
korumuş ve insan hayatının ayrılmaz bir vasfı olma karakterini sürDİN
VE MAHİYETİ 7
dürmüştür. Bunun da temel sebebi, insanın dinî bir varlık olması, başka bir
ifadeyle dinî duygunun, fıtrî (doğuştan gelen) bir özellik olarak insanın kendi
öz varlığı hakkındaki şuur ile birlikte ortaya çıkması, bu şuur ile birlikte
gelişmesidir.
Din duygusu insanın doğuştan beraberinde getirdiği bir duygudur. İnsan,
her zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir varlığa sığınma, ona
güvenme ve ondan yardım dileme ihtiyacını hissetmiştir. Bu sığınma ve
güvenme duygusu, din ile karşılanmaktadır.
Dinin fıtrî oluşu Kur’an’da şu şekilde belirtilmektedir: "Sen yüzünü bir
hanîf olarak dine, Allah’ın fıtratına çevir ki O, insanları bu fıtrat üzerine yaratmıştır.
Allah’ın yaratması değiştirilemez" (er-Rûm 30/30).
İnsan, yapısı itibariyle dine muhtaçtır. Çünkü insan ruh ve bedenden
ibarettir. Bedenî ihtiyaçları karşılamak nasıl hayatın bir gereği ise, mânevî
varlığın devamı da ruhî ihtiyaçlarının karşılanmasına bağlıdır. Onun bu
ihtiyaçlarını karşılayan en köklü müessese ise dindir. İnsanın, yüce bir
kudretin mevcudiyetini kabul edip ona yönelmesi, dua ve niyaz ile ona
sığınması, doğuştan getirdiği sığınma, güvenme ve bağlanma duygularının
en güzel karşılığıdır. Bu güvenme, sığınma ve bağlanma duyguları insanda
öylesine köklüdür ki tarih boyunca bütün insanlar şu veya bu şekilde bir
kişi, nesne veya varlığa kutsallık ve yücelik nisbet edip bağlanmışlardır.
Kendisine yönelinecek, sığınılacak en mükemmel varlık ise şüphesiz kâinatın
yaratıcısı olan Allah’tır. Çeşitli dinlerde farklı isimlerle anılan, çeşitli
şekillerde tasvir edilen yüce kudret veya kutsal varlıkların özünde bu inanç
yatmaktadır.
Her şeyi var eden bir yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona bağlanma
insanı kuvvetlendirdiği gibi, dua, niyaz ve Allah’a sığınma insanı
yüceltir.
Din fertleri mukaddes duygu ve alışkanlıklarda birleştiren, toplumları
yücelten ve geliştiren bir kurumdur. Din insanlara yön verip, onları iyi ve
faydalı şeyler yapmaya yönelten bir hayat nizamıdır.
Din aynı zamanda ahlâkî bir müessese olarak insanlara yön veren, en
mükemmel kanunlar ve en sıkı nizamlardan daha kuvvetli bir şekilde kişiyi
içten kuşatan, kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir.
İnsanın psikolojik yapı ve yaşayışında karşılaştığ