Evliya Çelebi Seyahatnemsinde Sürmene anlatımı[]
Trabzon’dan ikiyüz adam ile, yirmi parçaminkislesi kayıklarına tamamen silâhlı olarak binip limandan, Allaha sığınarak kuzey tarafına ümit yelkenleri açtık. Değirmen deresi limanına geldik. Trabzon’a yakın büyük limandır.
Yine kuzeye giderek Şane kasabasına vardık. Buna (Rovşe) limanı derler. Güzel yataktır. Dağlarında, taşlarında bütün ormanları fındıklıktır ki, her tarafta (Şane fındığı) meşhurdur. Buradan ileriye giderek (Sürmene)’ye geldik.
Sürmene kalesi : Burası Trabzon hükmündedir. Fatih tarafından fethedilmiştir. Subaşısı, yüzelli akçalık kadısı, dizdarı (kale ağası) ve neferleri vardır. Ama âyânı yoktur. Altı rüzgârdan emin, âlâ demir tutar, yataklı büyük limanı vardır. Fakat batı ve yıldız rüzgârlarından o kadar emin değildir. Üç dört demir bırakmak lâzımdır. Buradan ileri giderek Mahanoz nâhiyesine geldik. Burası da Trabzon toprağında altmış parça mâmûr köylerle doludur. Dağları baştan başa fıstıklıktır. Buradan kalkarak Fenli Provili kabasına geldik. Trabzon’a bağlı büyük bir nâhiyedir. Bütün ahalisi Çiço’dur? Buradan kalkarak (Rize)’ye geldik. Oradan ileri giderek Hoban kasabasına vardık. Burası, Trabzon toprağında deniz kıyısında bağlı bahçeli güzel bir yerdir. Bütün halkı Çağta Lazıdır. Bir kısmı da Rum’dur. Buradan ileride Güniye kalesine vardık.
Duvarları kavi ve kalesi sağlam Günye: Trabzon eyâletinde ve Batum sancağı içindedir. Paşasının ayrıca hâsı vardır. 13 zeâmet 53 timardır. Çeribaşısı, alay beyisi vardır. Sefer zamanında kanunu üzerine cebelileriyle 800 asker olur. 300 adam da ayrıca paşasının askeri olur. Ama Mekrilistan